Theo chính sử, Hai Bà Trưng (Trưng Trắc, Trưng Nhị) là những thủ lĩnh khởi binh chống lại chính quyền đô hộ Đông Hán, lập ra một quốc gia có kinh đô tại Mê Linh (nay thuộc Hà Nội) mà Trưng Trắc là Nữ vương. Năm Quý Mão (43), trước thế giặc mạnh, Hai Bà Trưng lui quân về vùng Cấm Khê. Trong một trận quyết chiến, không chịu để sa vào tay kẻ xâm lược, Hai Bà Trưng nhảy xuống sông Hát tự vẫn.

Triều đại Tây Sơn-Nguyễn Huệ đã để lại trong sử sách những trang vàng chói lọi với chiến công dẹp loạn nội xâm, chống ngoại xâm, bình ổn đất nước. Gắn liền với những chiến công đó là hiện thân của các võ tướng song toàn, lưu lại tiếng thơm đến muôn đời, trong số đó có một nữ tướng: Đô đốc Bùi Thị Xuân.

Gần 25 năm làm thủ lĩnh và lãnh đạo phong trào chống thực dân Pháp, N’Trang Lơng xứng đáng là vị anh hùng bất tử của các dân tộc Tây Nguyên.

LTS: Nhân dịp xuân mới Quý Mão 2023, nhà sử học Lê Văn Lan gửi đến Nguyệt san Sự kiện và Nhân chứng bài viết với những khảo cứu của ông về tướng quân Trần Nhật Duật-danh tướng tuổi Mão thời nhà Trần, được đánh giá là một tài năng đặc biệt và đa dạng.

Từ một gia thần, Phạm Ngũ Lão trở thành vị tướng giỏi trong đội quân của Hưng Đạo Đại vương Trần Quốc Tuấn. Đánh giá về ông, sử gia Ngô Sĩ Liên cho rằng: Phạm Ngũ Lão là một vị tướng “hễ đánh là thắng, hễ tấn công là chiếm được”.

Trong đội ngũ những người lãnh đạo nghĩa quân Yên Thế (Bắc Giang) chống Pháp cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20, Đặng Thị Nhu, tên thường gọi là bà Ba Cẩn, một tướng có tài võ nghệ, “là nữ chỉ huy có uy tín đối với nghĩa quân, từng tham gia nhiều trận chiến ác liệt với quân Pháp”(1).

Trong cuộc khởi nghĩa của Hai Bà Trưng (năm 40-43 sau Công nguyên) đánh bại ách đô hộ nhà Đông Hán, một trong những người sớm sát cánh với Hai Bà Trưng và luôn đảm trách việc tiên phong đánh giặc là Phùng Thị Chính. Bà được phong là Trưởng nội thị tướng quân, cánh tay phải của Hai Bà Trưng trong các cuộc chiến công thành, mà nổi tiếng nhất là đánh thành Luy Lâu và trận Lãng Bạc.

"Thủy chung tuẫn quốc tâm vô khiểm/ Tiết nghĩa oanh oanh tụy nhất môn" (tạm dịch: Trước sau vì nước lòng không thẹn/ Tiết nghĩa cha con tiếng ngàn đời). Đó là những vần thơ mà người đời dành tặng cha con Đặng Tất và Đặng Dung-những vị quốc công tiêu biểu cho tinh thần yêu nước, ý chí quyết tâm chống giặc Minh xâm lược của quân và dân Đại Việt đầu thế kỷ 15.

Trong lịch sử dân tộc, có những người vốn xuất thân từ quan văn nhưng về sau lại trở thành võ tướng đầy mưu lược, lãnh tụ kháng chiến đầy dũng khí. Binh bộ Thượng thư cơ mật viện Đại thần Tôn Thất Thuyết là một trong những người như vậy.

Không chỉ lãnh đạo Khởi nghĩa Hương Khê (Hà Tĩnh) mà đóng góp quan trọng của Phan Đình Phùng còn là sự tận tâm thực hiện ủy thác của vua Hàm Nghi xây dựng được lực lượng nghĩa quân chống Pháp. Ông đã thu hút nhân dân 4 tỉnh: Hà Tĩnh, Nghệ An, Thanh Hóa, Quảng Bình tham gia, tổ chức thành 15 quân thứ. Đây là hình thức tổ chức quân sự sáng tạo của Phan Đình Phùng.